آیه 30 سوره یوسف

وَ قالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَدِينَةِ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُراوِدُ فَتاها عَنْ نَفْسِهِ قَدْ شَغَفَها حُبًّا إِنَّا لَنَراها فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (30)

شمه‌اى از واقعه در السنه و افواه مرد و زن افتاده، بعضى از خواتين مصر زبان ملامت بر زليخا دراز كردند:

وَ قالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَدِينَةِ: و گفتند گروهى از زنان در شهر مصر به محلى كه عين الشمس گويند. در كشاف آورده كه‌ «1» پنج زن بودند از زنان خاص ملك ريان كه صاحب ساقى و خباز و زندانبان و دواب و دربان بودند، با هم نشسته صحبت و گفتگو كردند: امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُراوِدُ فَتاها: زن عزيز، زليخا مراوده نموده غلام خود را. عَنْ نَفْسِهِ‌: از نفس او يعنى مايل به او شده. قَدْ شَغَفَها حُبًّا: به تحقيق شكافته است يوسف پرده دل او را از روى دوستى، يعنى محبت يوسف پرده دل او را شكافته و به درون آن درآمده. إِنَّا لَنَراها فِي ضَلالٍ مُبِينٍ‌:

«1» تفسير كشاف، جلد 2، صفحه 133.

جلد 6 - صفحه 211

بدرستى كه ما مى‌بينيم زليخا را در گمراهى آشكارا، يعنى روى از راه صواب برتافته و خطاى روشن نموده كه با وجود عزيز، شيفته غلام او گرديده.

وَ قالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَدِينَةِ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُراوِدُ فَتاها عَنْ نَفْسِهِ قَدْ شَغَفَها حُبًّا إِنَّا لَنَراها فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (30) فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَيْهِنَّ وَ أَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَأً وَ آتَتْ كُلَّ واحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِكِّيناً وَ قالَتِ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ وَ قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ وَ قُلْنَ حاشَ لِلَّهِ ما هذا بَشَراً إِنْ هذا إِلاَّ مَلَكٌ كَرِيمٌ (31) قالَتْ فَذلِكُنَّ الَّذِي لُمْتُنَّنِي فِيهِ وَ لَقَدْ راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ وَ لَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ ما آمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَ لَيَكُوناً مِنَ الصَّاغِرِينَ (32) قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَ إِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الْجاهِلِينَ (33) فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (34)

ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآياتِ لَيَسْجُنُنَّهُ حَتَّى حِينٍ (35)

ترجمه‌

و گفتند زنانى در آن شهر زن عزيز مراوده ميكند با غلام خود براى كامجوئى از او بتحقيق پر كرده است دل آنزن را از محبّت خود بدرستيكه ماهر آينه مى‌بينيم آنزن را در گمراهى آشكار

پس چون شنيد آنزن سخن مكر آميز آنها را دعوت نمودشان و مهيّا كرد براى آنها تكيه گاه و داد هر يك از آنها را كاردى و گفت وارد شو بر آنها پس چون ديدند او را بزرگ شمردند او را و بريدند دستهاى خودشان را و گفتند منزّه است خدا نيست اين آدمى نيست اين مگر فرشته‌اى بزرگوار

گفت پس اينكه ديديد همانستكه ملامت كرديد مرا در دوستى او و هر آينه بتحقيق مراوده نمودم با او براى كامجوئى از او پس خود را نگاهداشت و هر آينه اگر بجا نياورد كاريرا كه امر ميكنم باو هر آينه محبوس شود البته و هر آينه خواهد شد از خوار- شدگان‌

گفت اى پروردگار من زندان محبوبتر است نزد من از آنچه ميخوانند مرا بسوى آن و اگر دفع نكنى از من مكر آنها را ميل ميكنم بسويشان و ميباشم از نادانان‌

پس اجابت كرد براى او پروردگارش و دفع نمود از او مكر آنها را همانا او است شنواى دانا

پس ظاهر شد رأى براى آنها بعد از آنكه ديدند نشانه‌هاى پاكى را كه حبس كنند او را البتّه تا چندى.

تفسير

بعد از كشف قضيّه مذكور در آيات سابقه چند نفر از زنان مصر كه گفته‌اند چهار يا پنج نفر از زنان اركان دولت بودند مطّلع شدند و براى ياوه گوئى كه عادت آنها است يا آنكه كاملا از قضيّه خبردار شوند يا يوسف را كاملا به بينند بين خودشان صحبت كردند كه زن عزيز سعى ميكند كه كام دل از غلام جوان خود بستاند و عشق او در سويداى قلبش جاى گير شده بطوريكه ديگر بهيچ كس و هيچ چيز توجّه ندارد چنانچه قمّى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه مراد از شغفها حبّا آنستكه محبّت او حجاب قلب آن زن شده از مردم بطوريكه تعقل نميكند غير او را و شغاف حجاب قلب است و شعفها بعين مهمله نيز قرائت شده يعنى آتش زد دل او را از محبت خود و نسبت داده است اين قرائت را در مجمع و جوامع باهل بيت عليهم السّلام و نيز گفته شده است مراد آنستكه شكافت حجاب قلب آنزن را تا رسيد بسويدا

جلد 3 صفحه 139

و باطن دلش محبّت آن غلام خلاصه آنكه شيفته و واله و شيداى او شد و پس از اين نسبت تصديق نمودند كه اين بسيار كار بدى است و خطاى آشكارى است از راه صواب و چون اين صحبت را از راه دوستى با زليخا ننموده بودند بلكه غرض فاسدى داشتند در آيه نسبت مكر بآنها داده شده در هر حال چون خبر اين گفتگو بگوش زليخا رسيد فرستاد از آنها دعوت نمود و قمى ره فرموده اين خبر در مصر منتشر شد و زنها در مجالس خودشان اين قضيّه را نقل مينمودند و زليخا را ملامت ميكردند و بعضى گفته‌اند مدعوّين چهل زن بودند از ملامت كنندگان و معلوم است اگر ملكه مصر يا زن شخص اوّل مملكت بعد از پادشاه مجلس مهمانى فراهم كند لوازم آنرا هم از قبيل و ساده و بالش و پشتى و متّكا و انواع اطعمه و اشربه تهيّه خواهد نمود و در اين جا بعضى متّكا را بوساده و پشتى و بعضى بطعام تفسير نموده‌اند و در روايت سابقه از امام سجاد عليه السّلام در علل بهر دو اشاره شده گويا معمول بوده كه تكيه ميكردند براى صرف طعام و شراب بتكبّر و ناز و قمّى ره متكا را بترنج تفسير نموده گويا بسكون تاء و حذف همزه قرائت فرموده و بنابراين آيه سليم از تقدير خواهد بود چون مسلّما كارد بمهمانها داده شده بود كه با آن ميوه‌اى را ببرند و بخورند و در آيه ذكرى از آن نشده جز اين كلمه كه دلالت آن بر ميوه بنابر قرائت مشهوره بعيد است و كلام محتاج بتقدير ميشود و آن ميوه گفته‌اند ترنج بوده و انتخاب آن در اين مجلس شايد براى آن بوده كه يكى از خواص اين ميوه آنستكه مسكّن شهوت زنان است و پس از تكميل مقدّمات زليخا بيوسف دستور داد كه وارد در مجلس شود و بعضى گفته‌اند لباس تجمّل هم در برش نموده و پيرايه‌اى بر او بسته بودند و واضح است كه آن حضرت ظاهرا بنده و مجبور باطاعت بود ناچار وارد مجلس شد در حاليكه زنهاى اعيان و اشراف مملكت كاردها در دست داشتند و ميخواستند ميوه بخورند و چون چشمشان بجمال يوسفى افتاد بطورى متحيّر و مبهوت و مدهوش شدند كه بجاى ترنج دستها بريده شد و بطورى حضرت با حجب و حيا و غمض عين و طمأنينه و وقار وارد شد كه واضح شد بر تمام زنها بزرگى و بزرگوارى و پاكدامنى و عفت و عصمت و كمال و جمال بى‌مثال او لذا اوّل سخنى كه بعد از بهوش آمدن گفتند آن بود كه حاشا للّه كه چنين جوانى مرتكب چنين خطائى شود و منزّه است خدا از اينكه نتواند و عاجز باشد از آنكه جمع كند

جلد 3 صفحه 140

نهايت جمال و كمال را در بشرى و مردّد شدند در اينكه او بشر است يا ملك و ترجيح دادند ملك بودن آنرا و جازم شدند باين امر چون ديدند علاوه بر آنكه از شهوت مانند ملك مبرّى است مصوّر و مجسّم است بهمان صورت و اندامى كه از براى فرشته در ذهنشان منقوش بود لذا يكباره نفى بشريّت و اثبات ملكيّت و كرامت او را منحصرا نمودند تا تصوّر نشود كه ملكى است بصورت بشر يا بشرى است بسيرت ملك ولى در عين حال معلوم است كه اين كلام را بطور مبالغه و تشبيه ادا نمودند نه بطور حقيقت تا استدلال شود به بيان آنها و تقرير الهى بر افضليّت ملائكه از بشر چنانچه بعضى تصوّر نموده‌اند و در مجمع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت نموده كه در آسمان دوم مرديرا ديدم كه روى او مانند ماه شب چهارده بود از جبرئيل پرسيدم اين كيست گفت برادرت يوسف است و مراد شب معراج است و قمّى ره قريب باين معنى را از امام صادق عليه السّلام نقل نموده در هر حال در اين بين فرصت بدست زليخا آمد و بغرض خود از انعقاد مجلس نائل شد و رو بمهمانها كرد و گفت اين همان غلام كنعانى بود كه شما مرا در عشق او ملامت كرديد يعنى- گرش به بينى و دست از ترنج بشناسى روا بود كه ملامت كنى زليخا را- و الّا ناروا است و چون ديد زنها از حال آنحضرت برائت او را يافته‌اند انصاف داد و صريحا اقرار نمود كه من خاطر خواه او شدم و عرض حاجت باو كردم و اجابت نفرمود و ضمنا ميخواست زنها را با خود همدست كند در رام كردن آنحضرت لذا تهديد نمود او را كه اگر مطلوب مرا روا نسازد او را بحبس مى‌اندازم و خوار و ذليل ميكنم چون ميدانست حضرت از بدنامى و ذلّت وحشت دارد و در حديث منقوله از امام سجاد عليه السّلام در علل ذكر شده كه هر يك از آن زنها محرمانه از حضرت تقاضاى مراوده نمودند و او ابا فرمود و متوسل بعنايت و كمك الهى شد و قمى ره نيز قريب باين معنى را نقل نموده و آنكه ديگر آنحضرت از آنخانه منزجر شد و روى نياز بدرگاه كارساز آورد و عرضه داشت پروردگارا زندان براى من گواراتر است از آنچه ميخوانند اين زنها مرا بآنچيز كه زنا باشد و اگر بعنايت خاصه با من كمك نكنى در ثبات قدم بر عفّت بمقتضاى طبع بشرى ميل ميكنم بآنها و ممكن است دامن عصمت من آلوده شود و جهالتى بوسوسه اينها از من بروز نمايد چون تمام موجبات‌

جلد 3 صفحه 141

ميل موجود و تمام وسائل انصراف مفقود بود و خداوند اجابت فرمود دعاء ضمنى آن حضرت را و صرف فرمود مكر آنها را از او و ثابت داشت آنحضرت را بحفظ عفّت و عصمت خود و آسان فرمود بر او تحمّل مشقت زندان را در جنب معصيت خود چون خداوند شنوا است دعاء و تضرّع داعيان را و دانا است باحوال آنها و مراتب اخلاصشان و صلاح حالشان و چون زليخا از تمكين آن حضرت مأيوس شد و زنها هم نتوانستند او را رام نمايند ناچار براى تسكين خاطر خود و اينكه شايد بتواند موفق بمقصود شود و يوسف را در نظر مردم متّهم نمايد تصميم بحبس او گرفت و زنها هم با او در اين رأى موافقت نمودند لذا بعزيز اظهار و اصرار نمود كه اين غلام كنعانى ما را مفتضح و رسوا نموده همه جا صحبت از ما است بايد چندى او را حبس كنى تا معلوم شود كه مجرم او بوده و حرفها تمام شود و عزيز قبول كرد لذا بدا در كلام خدا منسوب بجمع شده است و تذكير ضمير بمراعات تغليب است و قمى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه آيات شهادت كودك و پيراهن دريده شده از پشت سر و سبقت گرفتن آنزن بدر خانه بود بطوريكه شنيد كشيدن زنش آنرا از پشت در ولى چون اطاعت آنزن را ننمود اصرار كرد بشوهرش تا او را حبس نمود و گفته‌اند زندان نزديك منزل زليخا بود و هر وقت ميخواست او را ديدار ميكرد از دور و مدّت زندان را گفته‌اند بخيال زليخا آن بود كه تا رام شود و بخيال عزيز تا حرفها تمام گردد و پنج سال و هفت سال هم گفته‌اند و قمى ره از امام رضا عليه السّلام نقل نموده كه زندان بان بحضرت عرض كرد من تو را دوست دارم فرمود هر چه بسر من آمد از دوستى بود خاله‌ام مرا دوست داشت دزديد مرا پدرم مرا دوست داشت برادرانم بمن حسد بردند زن عزيز مرا دوست داشت حبسم كرد و عياشى ره نيز اين معنى را نقل نموده ولى بجاى خاله عمّه ذكر كرده است و قمى ره علاوه فرموده كه شكايت كرد در زندان بخدا و عرضه داشت كه بچه تقصير من مستحق زندان شدم وحى رسيد كه تو خودت خواستى وقتى گفتى پروردگارا زندان محبوبتر است نزد من از آنچه آنها ميخوانند مرا بآن چرا نگفتى عافيت نزد من محبوبتر است و از چند روايت استفاده ميشود كه آن حضرت در زندان از فراق پدر گريه ميكرد تا جبرئيل بآنحضرت تعليم فرمود كه بعد از هر نماز بخواند اللهم اجعل لى فرجا و مخرجا و

جلد 3 صفحه 142

ارزقنى من حيث احتسب و حيث لا احتسب و اسناد قال بنسوة باعتبار تأنيث لفظى است ..

وَ قال‌َ نِسوَةٌ فِي‌ المَدِينَةِ امرَأَت‌ُ العَزِيزِ تُراوِدُ فَتاها عَن‌ نَفسِه‌ِ قَد شَغَفَها حُبًّا إِنّا لَنَراها فِي‌ ضَلال‌ٍ مُبِين‌ٍ (30)

جلد 11 - صفحه 184

و گفتند جماعتي‌ ‌از‌ زنها ‌که‌ ‌در‌ مدينه‌ مصر بودند ‌که‌ زوجه‌ عزيز زليخا طلب‌ ميكند غلام‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌از‌ نفس‌ ‌آن‌ غلام‌ ‌که‌ نزد ‌او‌ رود و بتحقيق‌ شيفته‌ و عاشق‌ ‌او‌ ‌شده‌ محققا ‌ما مي‌بينيم‌ ‌که‌ ‌او‌ ‌در‌ گمراهي‌ آشكاري‌ ‌است‌.

وَ قال‌َ نِسوَةٌ فِي‌ المَدِينَةِ تعبير بنسوه‌ فرمود و نفرمود نساء المدينة ‌براي‌ اينكه‌ جميع‌ زنهاي‌ مدينه‌ نگفته‌ بودند بلكه‌ اطلاعي‌ نداشتند زنهاي‌ اعيان‌ كشوري‌ و لشگري‌ ‌که‌ ‌با‌ زليخا رفت‌ و آمد داشتند و معاشرت‌ ميكردند و آشنا بودند و خبر پيدا كردند، و تعبير بقال‌ و نفرمود قالت‌ ‌براي‌ اينست‌ ‌که‌ فاعلش‌ ظاهر ‌است‌ نه‌ مضمر مثل‌ ‌قوله‌ ‌تعالي‌ يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا إِذا جاءَكُم‌ُ المُؤمِنات‌ُ مُهاجِرات‌ٍ الاية ممتحنة ‌آيه‌ 10، و گفتند جائز الوجهين‌ ‌است‌ مثل‌ ‌قوله‌ ‌تعالي‌ وَ قالَت‌ِ امرَأَت‌ُ فِرعَون‌َ قصص‌ ‌آيه‌ 8.

امرَأَةُ العَزِيزِ زليخا و تعبير بامرئة العزيز اشاره‌ ‌به‌ اينكه‌ شوهر محترمي‌ دارد ‌که‌ ‌از‌ تمام‌ شوهرها محترم‌تر ‌است‌ ‌با‌ وجود ‌اينکه‌ تُراوِدُ فَتاها عَن‌ نَفسِه‌ِ تعبير بفتيها ‌يعني‌ جواني‌ ‌که‌ برسم‌ غلامي‌ نزد ‌او‌ بوده‌ و كنعاني‌ بوده‌ و مورد اهميتي‌ نبوده‌ ‌مع‌ ‌ذلک‌ عاشق‌ ‌او‌ ‌شده‌ و مايل‌ نفس‌ ‌او‌ ‌شده‌ ‌که‌ ‌با‌ ‌او‌ جمع‌ شود.

قَد شَغَفَها حُبًّا فاعل‌ شغف‌ يوسف‌ ‌است‌ ‌يعني‌ يوسف‌ ‌او‌ ‌را‌ مشغوف‌ ‌خود‌ كرده‌ ‌يعني‌ عاشق‌ يوسف‌ ‌شده‌، و حبّا ‌از‌ روي‌ محبت‌ و ‌از‌ ‌براي‌ حب‌ درجاتيست‌ ‌تا‌ درجه‌اي‌ ‌که‌ عقل‌ ‌را‌ زايل‌ نكند متيّم‌ گويند چنانچه‌ ‌در‌ دعاي‌ كميل‌ دارد

و اجعلني‌ بحبك‌ متيما

و ‌اگر‌ عقل‌ زايل‌ شد ‌او‌ ‌را‌ عشق‌ گويند ‌که‌ مورث‌ جنون‌ ميشود و ‌از‌ اينجا معلوم‌ ميشود ‌که‌ ‌اينکه‌ نسبتهايي‌ ‌که‌ بعض‌ اهل‌ منبر و بعض‌ شعراء بمقام‌ مقدس‌ اولياء ميدهند اشتباه‌ بزرگي‌ ‌است‌ ‌که‌ بگويند حسين‌ ‌عليه‌ السّلام‌ عاشق‌ ‌خدا‌ ‌بود‌ ‌ يا ‌ عاشق‌ جمال‌ پيغمبر و امثال‌ اينها العياذ نسبت‌ جنون‌ ‌است‌ ‌اينکه‌ نوع‌ تعبير ‌در‌ هيچ‌ خبري‌ نيست‌ بلي‌ عرفاء يك‌ خبر مجعولي‌ گفتند (‌من‌ عرفني‌ فقد عشقني‌

جلد 11 - صفحه 185

و ‌من‌ عشقني‌ فقد عشقته‌).

إِنّا لَنَراها فِي‌ ضَلال‌ٍ مُبِين‌ٍ ‌ما ‌او‌ ‌را‌ ‌در‌ گمراهي‌ آشكارا مشاهده‌ ميكنيم‌ كسي‌ ‌که‌ يك‌ شوهري‌ دارد ‌که‌ تمام‌ ماها حسرت‌ ميبريم‌ و بواسطه‌ ‌او‌ ‌بر‌ تمام‌ ماها برتري‌ دارد عاشق‌ يك‌ غلام‌ زر خريدي‌ ‌شده‌ ‌که‌ پست‌ترين‌ زنها اقبال‌ باو نميكنند چه‌ ضلالت‌ و گمراهي‌ آشكارتر ‌از‌ ‌اينکه‌ ‌است‌.

]

(آیه 30)- توطئه دیگر همسر عزیز مصر: هر چند مسأله اظهار عشق همسر عزیز، با آن داستانی که گذشت یک مسأله خصوصی بود که «عزیز» هم تأکید بر کتمانش داشت، اما از آنجا که این گونه رازها نهفته نمی‌ماند، مخصوصا در قصر شاهان و صاحبان زر و زور، که دیوارهای آنها گوشهای شنوایی دارد، سر انجام این راز از درون قصر به بیرون افتاد، و چنانکه قرآن می‌گوید: «گروهی از زنان شهر، این سخن را در میان خود گفتگو می‌کردند و نشر می‌دادند که همسر عزیز با غلامش سر و سرّی پیدا کرده و او را به سوی خود دعوت می‌کند» (وَ قالَ نِسْوَةٌ فِی الْمَدِینَةِ امْرَأَتُ الْعَزِیزِ تُراوِدُ فَتاها عَنْ نَفْسِهِ).

«و آنچنان عشق غلام بر او چیره شده که اعماق قلبش را تسخیر کرده است»

ج2، ص417

(قَدْ شَغَفَها حُبًّا).

و سپس او را با این جمله مورد سرزنش قرار دادند «ما او را در گمراهی آشکار می‌بینیم»! (إِنَّا لَنَراها فِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

آنها که این سخن را می‌گفتند دسته‌ای از زنان اشرافی مصر بودند که در هوسرانی چیزی از همسر عزیز کم نداشتند، چون دستشان به یوسف نرسیده بود به اصطلاح جانماز آب می‌کشیدند و همسر عزیز را به خاطر این عشق در گمراهی آشکار می‌دیدند!